Her on ülkeden yedisinde gazetecilik yapmak zor

Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) tarafından her yıl derlenen Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'ne göre "gazetecilik ortamı her on ülkeden yedisinde “kötü”, sadece üçünde ise tatmin edici.

RSF'nin 180 ülke ve bölgedeki gazetecilik ortamını değerlendiren ve 3 Mayıs Dünya Basın Özgürlüğü Günü'nde yayınlanan 2023 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'ne göre durum 31 ülkede “çok ciddi”, 42 ülkede “zor”, 55 ülkede “sorunlu”, 52 ülkede ise “iyi” veya “tatmin edici."

Raporun hazırlanmasında ülkelere siyasi, ekonomik, yasalar, sosyal durum ve güvenlik  olmak üzere beş kategoride 1-100 arasında puan veriliyor. 2022 yılında 38,38 puanla 149. sırada yer alırken, 2023 yılı değerlendirmesinde 33,97 puanla 16 kademe birden düşdü ve 165. sırada yer aldı. 

Norveç yedinci yıl üst üste (95,18 puanla) birinci sırada yer alıyor. Ancak, alışılmadık bir şekilde, İskandinav olmayan bir ülke, yani İrlanda (4 sıra yükselerek 2.), Danimarka'nın (1 sıra gerileyerek 3.) önünde ikinci sırada yer alıyor. Hollanda (6.) 22 sıra yükselerek, suç muhabiri Peter R. de Vries öldürülmeden önce 2021 yılında sahip olduğu konumu geri kazandı.

Endeksin alt sıralarında da değişiklikler var. Son üç sırada yalnızca Asya ülkeleri yer alıyor: Bağımsız muhabir ve yorumcu "avını" neredeyse tamamlayan Vietnam (178'inci); dünyanın en büyük gazeteci hapishanesi ve en büyük propaganda içeriği ihracatçılarından biri olan Çin (4 sıra gerileyerek 179'uncu) ve hiç de şaşırtıcı olmayan bir şekilde Kuzey Kore (180'inci).

Sahte içerik endüstrisi 

2023 Endeksi, dijital ekosistemin sahte içerik endüstrisinin basın özgürlüğü üzerindeki hızlı etkilerine dikkat çekiyor. (Endeks tarafından değerlendirilen 180 ülkenin üçte ikisini oluşturan) 118 ülkede, Endeks anketine katılanların çoğu ülkelerindeki siyasi aktörlerin sıklıkla veya sistematik olarak büyük çaplı dezenformasyon veya propaganda kampanyalarına dahil olduğunu belirtiyor. 

Doğru ile yanlış, gerçek ile yapay, gerçekler ile yapaylar arasındaki fark bulanıklaşıyor ve bilgi edinme hakkı tehlikeye giriyor. İçeriğe müdahale etme konusundaki eşi benzeri görülmemiş yetenek, kaliteli gazeteciliği temsil edenlerin altını oymak ve gazeteciliğin kendisini zayıflatmak için kullanılıyor.

Yapay zekanın olağanüstü gelişimi, Web 2.0 tarafından zaten zayıflatılmış olan medya dünyasına daha fazla zarar veriyor. Bu arada, Twitter'ın sahibi Elon Musk, bilgiye keyfi, ödemeye dayalı bir yaklaşımı en uç noktaya taşıyarak platformların gazetecilik için bataklık olduğunu gösteriyor.

Dezenformasyon endüstrisi 

RSF'nin kurucularından olduğu Forbidden Stories konsorsiyumu tarafından yapılan bir araştırmanın da gösterdiği gibi, dezenformasyon endüstrisi yönlendirici (manipülatif) içeriği büyük ölçekte yayıyor. Ve şimdi yapay zeka içeriği sindiriyor ve titizlik ve güvenilirlik ilkelerini hiçe sayan sentezler şeklinde yayılıyor. 

Doğal dil taleplerine yanıt olarak çok yüksek çözünürlüklü görüntüler üreten bir yapay zeka programı olan Midjourney'in beşinci versiyonu, sosyal medyayı, Donald Trump'ın polis memurları tarafından durdurulduğu ve komadaki Julian Assange'ın deli gömleği içinde oldukça gerçekçi görünen ve viral olanları da dahil olmak üzere, giderek daha inandırıcı ve tespit edilemez sahte “fotoğraflar” ile besliyor.

Propaganda savaşı

Ortam, 2023 Endeksi'nde dokuz sıra daha gerileyen Rusya'nın (164.) propagandasının artması için elverişli bir zemin oluşturdu. Moskova rekor bir sürede, Kremlin'in mesajını Ukrayna'nın güneyindeki işgal edilmiş topraklarda yaymaya adanmış yeni bir medya cephaneliği kurarken, yasaklanan, engellenen ve/veya “yabancı ajan” ilan edilen son bağımsız Rus medya kuruluşlarına her zamankinden daha sert baskı uyguladı. 

Rusya'nın Ukrayna'da işlediği savaş suçları (79.) bu ülkenin Endeks'in en kötü güvenlik puanlarından birine sahip olmasınına yol açtı.

Yükselişler ve düşüşler

Amerika Birleşik Devletleri (45.) üç sıra geriledi. Endeks anketinin ABD'deki katılımcıları, Joe Biden yönetiminin çabalarına rağmen gazeteciler için ortam (özellikle yerel düzeydeki yasal çerçeve ve yaygın şiddet) konusunda olumsuz düşünüyor. İki gazetecinin öldürülmesi (Eylül 2022'de Las Vegas Review Journal'dan Jeff German ve Şubat 2023'te Spectrum News 13'ten Dylan Lyons) ülkenin sıralamasını olumsuz etkiledi. 

Brezilya (92.), başkanlık dönemine gazetecilere karşı aşırı düşmanlık damgasını vuran Jair Bolsonaro'nun ayrılması ve Lula da Silva'nın seçilmesi sonucunda 18 sıra yükselerek bir iyileşmenin habercisi oldu. Asya'da da hükümetlerdeki değişiklikler medya ortamını iyileştirmiş ve Endeks'te Avustralya (12 basamak yükselerek 27. sırada) ve Malezya (40 basamak yükselerek 73. sırada) gibi önemli yükselişlere neden oldu.

Türkiye 16 basamak düşüşle 165. sırada 

Diğer üç ülkede ise durum “sorunlu” seviyesinden “çok kötü” seviyesine gerilemiştir: Tacikistan (1 düşüşle 153. sırada), Hindistan (11 düşüşle 161. sırada) ve Türkiye (16 düşüşle 165. sırada). Hindistan'da Başbakan Modi'ye yakın oligarkların medyayı ele geçirmesi çoğulculuğu tehlikeye atttı.

Endeksteki değerlendirmeye göre, "Türkiye'de yönetim14 Mayıs'ta yapılan seçimler öncesinde gazetecilere yönelik zulmü artırdı." İran'da (177.), Mahsa Emini'nin gözaltında ölümüyle tetiklenen protestolara yönelik sert baskılar ülkenin “sosyal bağlam” ve “yargı ortamı” puanlarını daha da düşürdü.

2023 Endeksi'nin en büyük düşüşlerinden bazıları Afrika'da yaşandı. Yakın zamana kadar bölgesel bir model olan Senegal (104.), özellikle iki gazeteci, Pape Ale Niang ve Pape Ndiaye'ye karşı açılan ceza davaları ve medya personelinin güvenliğindeki keskin düşüş nedeniyle 31 sıra geriledi. 

Mağrip bölgesinde Tunus (121.), Devlet Başkanı Kays Said'in artan otoriterliği ve medya eleştirilerine tahammül edememesi nedeniyle 27 sıra geriledi. Latin Amerika'da Peru (110.) 33 sıra geriledi çünkü gazeteciler süregelen siyasi istikrarsızlığın bedelini ağır ödüyor ve önde gelen siyasetçilere yakınlıkları nedeniyle taciz ediliyor, saldırıya uğruyor ve karalanıyorlar. Haiti'nin (29 sıra gerileyerek 99. sırada) düşüşü de güvenlik ortamındaki gerilemenin devam etmesinden kaynaklanıyor.

AB gazeteciler için kolay, ancak...

Avrupa, özellikle de Avrupa Birliği, dünyada gazeteciler için çalışmanın en kolay olduğu bölgedir, ancak orada bile durum karışıktır. Gazetecilere yönelik rekor sayıda şiddet vakasının ve tutuklamanın kaydedildiği Almanya (21.) beş sıra geriledi. 

Basın özgürlüğü açısından 2022'nin nispeten sakin geçtiği Polonya (57.) dokuz sıra yükselirken, Fransa (24.) iki sıra yukarı çıktı. Gazetecilerin istihbarat servisleri ve güçlü casus yazılımlar tarafından izlendiği Yunanistan (107.) AB'nin en düşük sıralamasına sahip olmaya devam ediyor. 

Avrupa-Orta Asya bölgesel puanı da Orta Asya'nın kötü sonuçlarından büyük ölçüde etkilenmiştir. Kırgızistan (50 düşüşle 122. sırada), Kazakistan (12 düşüşle 134. sırada) ve Özbekistan (4 düşüşle 137. sırada) gibi birçok ülke medyaya yönelik saldırıların sayısındaki artış nedeniyle geriledi. Mart 2022'de devlet başkanının oğlu Serdar Berdimuhamed'in babasının yerine seçilmesinin ardından sansür ve gözetimin bir kez daha artırıldığı Türkmenistan (176.) hala Endeksin en alttaki beş ülkesinden biri.

Amerika'da yeşil ülke kalmadı

Amerika'da artık basın özgürlüğü haritasında yeşil renkte bir ülke yok. Bölgede durumu “iyi” olarak sınıflandırılan son ülke Kosta Rika'ydı (15 puan düşüşle 23. sırada), ancak siyasi skorundaki keskin düşüş nedeniyle beş sıra gerilemesinin ardından sınıflandırması değişti (15,68 puan düşüşle) ve artık Kanada'dan (4 puan artışla 15. sırada) daha alt sırada yer alıyor. 

Meksika (128.) bu yıl bir sıra daha düşerek dünyanın en çok gazetecisi kaybolan ülkesi oldu (son 20 yılda 28 kişi). Sansürün yeniden artırıldığı ve basının hala devlet tekelinde olduğu Küba (172.), 2022'de olduğu gibi bölgenin en düşük sıralamasına sahip olmaya devam ediyor.

Afrika'da gazetecilik daha da zorlaştı

Afrika'da 35 sıra yükselen Botsvana (65.) gibi birkaç önemli yükseliş görülse de gazetecilik bu kıtada genel olarak daha zor hale geldi ve şu anda ülkelerin yaklaşık yüzde 40'ında durum “kötü” olarak sınıflandırılıyor (2022'de yüzde 33'tü). 

Bu ülkeler arasında uluslararası yayıncıların yerel yayınlarının yasaklandığı ve gazetecilerin sınır dışı edildiği Burkina Faso (58.) ve genel olarak “haber yapılamayan bölge” olma sürecindeki Sahel de yer alıyor. Kamerun'da Martinez Zongo da dahil olmak üzere Afrika'da çok sayıda gazeteci öldürüldü (138.). Eritre'de (174.) medya, Devlet Başkanı Issaias Afwerki'nin despotik pençesinde kalmaya devam ediyor. 

En kötü koşulların bulunduğu ülkeler

Asya-Pasifik bölgesi gazeteciler için dünyanın en kötü rejimlerinden bazılarına sahip olmaya devam ediyor. Şubat 2021'deki askeri darbeden bu yana dünyanın en çok gazeteci hapseden ikinci ülkesi olan Myanmar (173.) ve gazeteciler için ortamın kötüleşmeye devam ettiği ve kadın gazetecilerin kamusal hayattan tam anlamıyla silindiği Afganistan (152.) Endeksin son sıralarında yer almaya devam ediyor.

Bölgesel sıralamada son sırada yer alan Orta Doğu ve Kuzey Afrika (MENA), ülkelerinin yarısından fazlasında “çok kötü” olarak sınıflandırılan durumuyla gazeteciler için dünyanın en tehlikeli bölgesi olmaya devam ediyor. Suriye (175.), Yemen (168.) ve Irak (167.) gibi bazı ülkelerin çok düşük puan alması, özellikle kayıp veya rehin tutulan çok sayıda gazeteciden kaynaklanmaktadır. Filistin (156.) 14 sıra yükselmiş olsa da 2022 yılında iki gazetecinin daha öldürülmesinin ardından güvenlik göstergesi çok düşüktür. Suudi Arabistan endeksin en alt sıralarında yer almaya devam ediyor. Mağrip bölgesinde, medya sahibi İhsan El Kadı'nın hapsedilmesi, iki sıra gerileyen ve durumun “kötü” olarak sınıflandırılmaya devam ettiği Cezayir'de (136.) artan otoriterliği teyit etti. 

Gazeteciler ve güvenlik

Rapora göre, yılbaşından bu yana 12 gazeteci öldürüldü. Halen 543'ü gazeteci ve 26'sı medya çalışanı olmak üzere 569 gazeteci cezaevinde bulunuyor. 

2023 yılında 48'i gazeteci ve 2'si medya çalışanı olmak üzere 50 kişi öldürüldü. Bu ölümlerin 16'si Gazze'de yaşandı.